Ontwikkelaars van zogenaamde ‘digitale leesversnellers’ beloven gouden bergen. Een kleine greep uit de prikkelende slogans die ik ben tegengekomen: “Read and understand anything 3x faster” (Spreeder), “Read faster and easier, all day long” (BeeLine Reader), “Read 1000+ words per minute” (Spritz). En vooral deze vind ik intrigerend: “We create a virtual space of calm for you, so you can absorb texts faster” (Bionic Reading). Klinkt goed toch? Kun je dit weekend eindelijk Tolstoi’s Oorlog en Vrede (561.304 woorden) in een kleine 10 uur ‘absorberen’ en toch fris en fruitig weer aan de nieuwe week beginnen. Of blazen deze ontwikkelaars een beetje te hoog van de toren?

Werkt het?

De filosofie achter dit soort apps is veelal hetzelfde. Door de basisaspecten van lezen makkelijker te maken - denk hierbij aan het herkennen van woorden en de oogbewegingen die een lezer moet maken - zou er meer mentale energie overblijven voor het begrijpen van een tekst. Soms gaan ontwikkelaars zelfs nog een stap verder door te stellen dat hun apps complexe leerprocessen, bijvoorbeeld op school, een stuk efficiënter kunnen maken.

Deze boude uitspraken verdienen het om op een systematische wijze onderzocht te worden, maar helaas wordt dit maar mondjesmaat gedaan. Daarbij is het vaak ook twijfelachtig of de ontwerpkeuzes überhaupt tot versoepeling zouden kunnen leiden van het leesproces. Soms stroken deze keuzes namelijk niet helemaal - of helemaal niet - met algemeen aanvaarde wetenschappelijke inzichten over hoe ons brein visuele teksten verwerkt.

Spritz en BeeLine Reader

Laten we ter illustratie van dit laatste punt de designprincipes van de populaire apps Spritz en BeeLine Reader eens tegen het licht houden. In Spritz worden de woorden van een tekst één voor één op een scherm weergegeven. Verder wordt ieder woord zo aangeboden dat de blik van een lezer automatisch valt op het ‘optimale herkenningspunt’ van dat woord - in het Nederlands over het algemeen iets links van het midden. Daardoor hoeven lezers bij het gebruik van Spritz nauwelijks oogbewegingen te maken en zouden zij volgens de ontwikkelaars na enige oefening moeiteloos indrukwekkende leessnelheden bereiken.

Heel leuk bedacht natuurlijk, maar helaas pakt dit voor de meeste gebruikers toch iets anders uit dan bedoeld. Uit onderzoek is namelijk gebleken dat voor velen juist het stilhouden van de ogen vermoeiend is en ten koste gaat van tekstbegrip. Daarbij maakt Spritz het erg lastig voor een gebruiker om terug te kijken in een tekst en eventuele begripsproblemen op te lossen. Kortom, Spritz lijkt niet de ideale keuze als je een tekst tot in detail wil doorgronden.

In BeeLine Reader wordt van een heel ander innovatief designprincipe gebruik gemaakt. Deze app brengt subtiele kleurovergangen aan in een tekst waarmee lezers soepeltjes van woord naar woord en van regel naar regel worden geleid. Hoewel BeeLine Reader onmiskenbaar kleur geeft aan het leesproces, is het maar de vraag of de vrolijke designprincipes van de app ook effectief zijn.

Zo ligt het niet direct voor de hand dat de graduele kleurovergangen van BeeLine Reader de oogbewegingen van lezers zullen ondersteunen. De ogen van een lezer bewegen namelijk niet geleidelijk over een tekst, maar laten een schokkerig patroon zien waarbij fixaties (het moment waarop de ogen stilstaan en visuele informatie verwerken) en saccades (de oogsprongetjes die gemaakt moeten worden om de hele pagina te kunnen lezen) elkaar in rap tempo afwisselen.

Verder laat onderzoek zien dat het gebruik van gekleurde letters lang niet altijd een positieve invloed heeft op de leesbaarheid van een tekst. Kortom, net als bij Spritz moeten we ook bij de doelmatigheid van BeeLine Reader enkele vraagtekens zetten.

In de prullenbak?

Dat klink niet best allemaal. Velen van jullie zullen nu zelfs wel denken dat we die apps maar het beste naar de digitale prullenbak kunnen slepen. Zo denken sommige leesonderzoekers er in ieder geval wel over. Zij benadrukken dat er nauwelijks theoretische en empirische ondersteuning is die het gebruik van apps, zoals Spritz en BeeLine Reader rechtvaardigt en schenken daarom relatief weinig aandacht aan de designprincipes van deze apps.

Wat ik hier wil benadrukken is dat we, om maar eens een opvoedkundig spreekwoord te gebruiken, ‘het kind niet met het badwater moeten weggooien’. Ik pleit voor een heel andere houding. We moeten juist veel wetenschappelijk onderzoek doen naar digitale leesapps.

Ten eerste kunnen sommige innovatieve designprincipes wel een beetje vreemd lijken in 2023, maar dat wil niet zeggen dat ze in de (nabije) toekomst niet van toegevoegde waarde kunnen zijn.

Ten tweede is er domweg geen ontkomen aan. Er zijn inmiddels vele digitale leesversnellers op de markt en ze worden door een grote groep klanten dagelijks gebruikt. Naar mijn mening hebben wetenschappers zoals ik daarom de maatschappelijke verantwoordelijkheid om een duurzame kennisbank op te bouwen over de voor- en nadelen van deze apps. Dit is niet alleen belangrijk voor de huidige generaties van lezers, maar vooral ook voor ‘Next Gen’ lezers.

Lopend onderzoek bij Onderwijswetenschappen

Met mijn collega’s van de afdeling Onderwijswetenschappen heb ik de afgelopen jaren geprobeerd deze visie in daden om te zetten. Uit de studies die we inmiddels hebben uitgevoerd is een aantal interessante bevindingen naar voren gekomen.

Zo is gebleken dat sommige beginnende lezers een tekst beter begrijpen als deze in kleine stukjes wordt gepresenteerd op een beeldscherm - hét kernprincipe van Spritz. Ook ontdekten wij dat de subtiele kleurovergangen van BeeLine Reader de leessnelheid van basisschoolkinderen kan verhogen zonder dat hun tekstbegrip daar onder te lijden heeft.

Een belangrijke kanttekening bij deze bevindingen is dat we de positieve effecten van deze designprincipes vooral observeerden voor onze jongste deelnemers uit groep 4 van de basisschool. Oudere leerlingen leken eerder last te hebben van onze aanpassingen in de opmaak. Teksten die volgens de principes van BeeLine Reader werden vormgegeven vonden zij bijvoorbeeld maar moeilijk om te lezen.

Designprincipes kunnen nuttig zijn

Mijn voorlopige conclusie is daarmee voorzichtig positief: De innovatieve designprincipes van Spritz en BeeLine Reader kunnen nuttig zijn voor sommige lezers in bepaalde situaties. Daarbij moet wederom benadrukt worden dat enige terughoudendheid geboden is bij het gebruik van dit soort apps door beginnende lezers, omdat de theoretische en empirische ondersteuning natuurlijk nog steeds erg mager is en we ook niet weten wat het gebruik van deze apps zal doen met hun leesvaardigheden op de langere termijn.

Dit brengt ons terug bij het startpunt van mijn betoog. Het mag duidelijk zijn dat de ontwikkelaars van digitale leesversnellers veel te hoog van de toren blazen over de impact die hun technologieën hebben op lezen. Maar dat betekent niet dat we hun designprincipes niet serieus moeten nemen. Zelfs de ietwat dwaze innovaties verdienen onze aandacht, omdat juist stoutmoedige ideeën nieuwe inzichten kunnen verschaffen over fundamentele wetenschappelijke vraagstukken.

Ik wil daarom afsluiten door een quote van de ontwikkelaars van Bionic Reading aan te passen. Zij stellen zeer terecht het volgende: “To understand how Bionic Reading works, we need to understand how reading fundamentally works”. Maar ik draai de boel liever om: “To understand how reading fundamentally works, we need to understand how quirky, innovative reading applications work”.