Gevoelens helpen ons in het dagelijks leven: ‘angst’ waarschuwt je bijvoorbeeld voor gevaar en de emotie ‘trots’ kan een sterke motivator zijn. Soms zijn gevoelens zo sterk aanwezig dat ze in de weg kunnen zitten. In deze blog wil ik me richten op de emotie ‘schaamte’. Net als alle andere gevoelens heeft schaamte ook een functie: het is een emotie die ontstaat als we het gevoel hebben dat we niet voldoen aan onze eigen verwachtingen of die van iemand anders. Schaamte ontstaat als we het gevoel hebben dat we tekort schieten.

Schaamte kan dus helpen om gedrag te vermijden waarvan we denken dat andere mensen het zouden afkeuren en ons op basis daarvan willen buitensluiten of afwijzen. Het kan ons ook helpen om ons gedrag aan te passen aan sociale regels en waarden.

Verbergen door schaamte

Schaamte ontwikkelt zich zodra je je als jong kind bewust begint te worden van jezelf. Wanneer we beseffen wie we zijn, beseffen we ons ook dat we onderdeel uitmaken van een groep en groepen kennen altijd regels. Door te kijken naar anderen en hun gedrag na te doen, leert een kind al snel hoe je bij een groep kunt horen. Als we niet kunnen voldoen aan de regels van de groep dan voelen we ons ongemakkelijk en ontstaat schaamte. Schaamte ontstaat vaak als reactie op een waargenomen gevoeligheid of onzekerheid, als we denken dat anderen ons kunnen beoordelen of afwijzen, vooral als we iets persoonlijks of intiems over onszelf delen.

Als we ons schamen, kunnen we de drang hebben om onze gevoeligheden te verbergen, we voelen ons zwak en willen ons terugtrekken. We doen alsof het niet gebeurd is. We maken ons klein, omdat we bang zijn voor het oordeel of de reactie van de ander. Dat maakt dat we ons onbegrepen en eenzaam voelen, wat eigenlijk het tegenovergestelde is van wat we op dat moment echt nodig hebben: begrip en verbondenheid.

Schaamte is een vervelend gevoel, dat soms kortstondig is en soms langdurig kan aanhouden. In beide gevallen proberen mensen het meestal te vermijden door er niet over te praten. Mensen die bijvoorbeeld een interpersoonlijk trauma hebben meegemaakt en last hebben van een posttraumatische stressstoornis (PTSS) ervaren diepzittende en hardnekkige schaamtegevoelens die een grote invloed kunnen hebben op hun herstel. Er zijn wel evidence-based behandelingen voor PTSS, maar geen van deze behandelingen zijn specifiek gericht op het verminderen van schaamte.

Onderzoeken naar schaamtegevoelens laten zien dat mensen op verschillende manieren met deze emoties kunnen omgaan. Een manier is om erover te praten met mensen die je vertrouwt, te luisteren naar anderen met vergelijkbare ervaringen en positieve zelfspraak toe te passen. Dat is in de praktijk gemakkelijker gezegd dan gedaan, maar Virtual Reality (VR) kan een helpende hand bieden.

VR is een computertechniek waarbij het lijkt alsof je in een andere wereld bent. Als je een VR-bril opzet, bevind je je in een virtuele omgeving, zoals in een game. Als je je hoofd beweegt, kijk je rond in de virtuele omgeving, waardoor je het gevoel hebt dat je écht in die wereld aanwezig bent.

ScHaamte IntErventie Virtual Reality: SHINE-VR

Voor mijn promotietraject doe ik onderzoek naar een zelfontwikkelde kortdurende VR-interventie die gericht is op het verminderen van traumagerelateerde schaamtegevoelens met als titel ScHaamte IntErventie-Virtual Reality (SHINE-VR).

Voor SHINE-VR hebben we een virtuele wereld gecreëerd, waar deelnemers leren over schaamtegevoelens en zelfcompassie en hoe ze deze nieuwe kennis kunnen toepassen. Ze ontmoeten virtuele leeftijdsgenoten, die ook een interpersoonlijk trauma hebben meegemaakt en gaan in gesprek over onderwerpen rond traumagerelateerde schaamtegevoelens. Dit geeft hun een gevoel van begrip en verbondenheid, waardoor ze merken dat ze niet alleen zijn met deze moeilijke gedachten en gevoelens. In een andere setting leren de participanten over compassie en passen deze kennis toe door bemoedigende woorden uit te spreken naar anderen.

VR maakt het dus eenvoudig om een groepsgesprek na te bootsen én dit moeilijke onderwerp door de anonieme omgeving bespreekbaar te maken. Verder vinden sommige jongeren het lastig om zichzelf positief toe te spreken, terwijl het veel beter lukt om dit voor iemand anders te doen. Door de abstractie/out-of-body experience die VR biedt, kan het gemakkelijker zijn om hiermee te oefenen.

VR helpt bij het verminderen van traumagerelateerde schaamtegevoelens

Waarom helpt VR bij het verminderen van traumagerelateerde schaamtegevoelens? In de praktijk is het lastig om op een bepaald moment van een behandelingstraject een groepssessie te plannen. Dit komt doordat het afhankelijk is van andere deelnemers: die moeten op hetzelfde punt staan van hun behandeling én bereid zijn om hun gedachten over schaamtegevoelens uit te wisselen. VR maakt het dus eenvoudig om een groepsgesprek na te bootsen en het onderwerp bespreekbaar te maken.

Verder vinden sommige jongeren het lastig om zichzelf positief toe te spreken, terwijl het veel beter lukt om dit voor iemand anders te doen. Door de perspectiefwisseling die SHINE-VR biedt, luisteren ze hun eigen woorden terug en zo ervaren de deelnemers hun eigen compassie en worden die woorden dus een vorm van zelfcompassie.

Tijdens de ontwikkeling van SHINE-VR werd ik me ervan bewust, hoe gróót de invloed van schaamtegevoelens kan zijn en hoe belángrijk het is om dit onderwerp bespreekbaar te maken. Ik hoop er met SHINE-VR een steentje aan bij te kunnen dragen.