Face-to-face ontmoetingen zijn van cruciaal belang voor het mentale en lichamelijke welzijn (Baumeister & Leary, 1995) en daarom kunnen de fysieke afstandsmaatregelen die wereldwijd worden opgelegd om de verspreiding van het coronavirus in te dammen, een grote impact hierop hebben. Vooral voor adolescenten kan het gebrek aan interactie met leeftijdsgenoten leiden tot een lager mentaal welzijn. De adolescentie is namelijk een gevoelige periode is als het gaat om sociale ontwikkeling.

Tijdens de adolescentie worden relaties met leeftijdsgenoten steeds belangrijker (Blakemore & Mills, 2014, Orben, Tomova et al., 2020). Ook wordt de periode tussen 10 en 24 jaar gekenmerkt door een verhoogde kwetsbaarheid voor psychische problemen: 75% van de psychische problemen bij volwassenen ontstaat namelijk voor het 24ste levensjaar (Lee et al., 2014). Adolescentie is dus niet alleen een periode van grote kansen, maar ook van aanzienlijke risico's.

Om jongeren te helpen beter om te gaan met COVID-19-gerelateerde stress en daarbij hun mentaal welzijn te behouden, is het van belang te begrijpen hoe veerkracht kan worden gestimuleerd in deze kwetsbare leeftijdsgroep.

Net als intelligentie is veerkracht een concept waar waarschijnlijk veel mensen over hebben gehoord, maar eigenlijk niet precies weten wat het betekent. Vaak wordt veerkracht beschreven als een aangeboren vermogen dat je beschermt tegen stress. Dit is echter niet het volledige verhaal en in dit blog proberen we meer achtergrondinformatie te geven over wat veerkracht inhoudt, of en hoe het kan worden gemeten en wat er nodig is om veerkracht bij jongeren op te bouwen.

Risicofactoren

Eerder onderzoek heeft een aantal zogenoemde "risicofactoren" geïdentificeerd die jongeren kwetsbaar maken voor stress. De factoren kunnen hen vatbaarder maken voor het ontwikkelen van geestelijke gezondheidsproblemen. Een van die factoren is jeugdtrauma, zoals pesten, kindermishandeling en/of verwaarlozing in de kindertijd (Edwards et al., 2003; Ioannidis et al., 2020). Helaas worden meer dan 1 op de 3 mensen ter wereld blootgesteld aan een vorm van tegenslag in de kindertijd (Kessler, 2010). Echter, niet alle individuen met dergelijke stressvolle ervaringen ontwikkelen ook psychische problemen. Sommige individuen passen zich goed aan ondanks hun stressvolle ervaringen in hun vroege leven en kunnen daarom worden omschreven als veerkrachtig.

Op basis van deze inzichten kun je je afvragen waarom er geen eenvoudige test bestaat waarop je iemands veerkracht kunt aflezen. Zo kunnen wetenschappers gemakkelijk individuen identificeren die verhoogd risico lopen op het ontwikkelen van geestelijke gezondheidsproblemen na tegenslagen in hun vroege leven om hen vervolgens te kunnen helpen. Zo'n test zou baanbrekend zijn! Onderzoek heeft alleen aangetoond dat veerkracht zich niet zo eenvoudig laat meten.

Veerkracht is dynamisch

Tegenwoordig richt de wetenschap zich op drie centrale aspecten van veerkracht:

1. het vermogen van een individu om goed te reageren op toekomstige stress,
2. het dynamische proces van hun reactie op stress, en
3. de uitkomst in de nasleep van stress (Choi et al., 2019; Kalisch et al., 2017).

Eerder werd gedacht dat veerkracht statisch was: iemand is veerkrachtig, of niet. Veerkracht is echter een dynamisch proces en kan in de loop van de tijd juist veranderen. Bovendien, wanneer veerkracht de juiste voedingsbodem heeft, kan het worden versterkt, net zoals een spier. Veerkrachtonderzoekers noemen dit "voedings-, beschermings- of veerkrachtfactoren." Deze factoren zijn onderling verbonden en kunnen zowel binnen als buiten het menselijk lichaam worden gevonden.

Ons onderzoek heeft bijvoorbeeld aangetoond dat sociale steun van vrienden een bijzonder belangrijke veerkrachtfactor is bij jongeren (Fritz et al., 2020; Moreno-Lopez et al., 2021; Van Harmelen et al., 2016; Van Harmelen et al., 2021). Het idee dat de verschillende veerkrachtsfactoren onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn, wordt ondersteund door onderzoek waarin we hebben aangetoond dat positieve interacties met vrienden geassocieerd worden met een hogere zelfwaardering en verminderde stressreacties in de hersenen. (Fritz et al., 2018; Van Harmelen et al., 2021). Ook zijn positieve interacties belangrijk voor het vormen van nieuwe en positieve herinneringen wat weer gezond toekomstig gedrag en verwachtingen bevordert.

Positieve interacties met vrienden is dus een belangrijke veerkrachtfactor die in samenhang met andere veerkrachtfactoren bijdraagt aan veerkrachtig functioneren van kwetsbare jongeren. Ons onderzoek laat dus zien dat we veerkrachtfactoren niet afzonderlijk moeten bestuderen: vele factoren en processen beïnvloeden het veerkrachtig functioneren, deze factoren liggen zowel binnen het individu als daarbuiten. Het genetische profiel van een individu zal van waarschijnlijk invloed zijn op hoe de hersenen reageren op stress, maar ook zullen vriendschappen, gezinssteun en - ruimer gezien - samenlevingen en culturen een invloed hebben op aanpassing aan stress.

Meerdere factoren die elkaar beïnvloeden

Het idee dat complexe, onderling samenhangende mechanismen het veerkrachtig functioneren na tegenslag in de kindertijd vergemakkelijken, heeft belangrijke implicaties voor het begrijpen van veerkracht. Ten eerste, het vermogen van een jongere om goed te reageren op stress is afhankelijk van zowel externe als interne veerkrachtfactoren. Deze factoren kunnen binnen één en dezelfde persoon in de loop van de tijd variëren. Je kan enorme stress ervaren door bepaalde gebeurtenissen: bijvoorbeeld wanneer je beste vriend verhuist naar een andere stad of wanneer één van je ouders ernstig ziek wordt. Dergelijke levensgebeurtenissen kunnen zich voordoen, maar ze gebeuren (hopelijk) niet op regelmatige basis.

Ten tweede suggereert deze wetenschappelijke complexiteitsbenadering (veerkrachtfactoren beïnvloeden elkaar) dat er niet zoiets bestaat als het "veerkracht-gen" of de "veerkrachtige persoonlijkheid" en dat er dus geen enkele laboratoriumtest bestaat die iemands veerkracht kan meten.

Ondersteunen bij veerkracht

Meerdere factoren zijn dus van invloed op veerkrachtig functioneren en kan juist daardoor op verschillende manieren gestimuleerd worden, bijvoorbeeld door jongeren te voorzien van de juiste middelen of bepaalde vaardigheden aan te leren. Er zijn veel concrete acties die kunnen worden ondernomen om jongeren te ondersteunen bij het opbouwen en behouden van veerkracht, vooral tijdens deze pandemie. Digitale technologieën en sociale media kunnen bijvoorbeeld helpen om online vriendschappen te onderhouden. Ook wordt veerkracht gestimuleerd door een dagboek bij te houden of een "feel-good"-e-mailmap op te zetten, omdat jongeren hierdoor beter in staat zijn positieve sociale interacties te herinneren.

Gezinnen, scholen en leerkrachten kunnen ook een cruciale rol spelen om veerkracht te verbeteren. Ouders kunnen hun kind stimuleren om in contact te blijven met vrienden door bijvoorbeeld elkaar brieven te schrijven of buiten te ontmoeten. Binnen het gezin kan gepraat worden over de waarde van persoonlijke interactie en wat het betekent om voor vriendschappen te zorgen. Scholen kunnen virtuele naschoolse "buddy-systemen" opzetten, zodat kinderen met elkaar in contact komen en oefeningen doen om strategieën voor positieve interacties met leeftijdgenoten aan te leren. Kortom, het oude gezegde "it takes a village to raise a child" geldt ook voor het ontwikkelen en behouden van het veerkrachtig functioneren van een kind.

Kort samengevat: veerkracht is niet een aangeboren vaardigheid die je hebt of niet hebt. Veerkracht is een dynamisch proces en wordt beïnvloed door een onlosmakelijk samenspel van verschillende factoren en mechanismen die ervoor zorgen dat een individu goed kan adapteren aan stress. Dit proces varieert over tijd en kan worden versterkt en verbeterd met de juiste middelen. Een belangrijke veerkrachtfactor die vooral van invloed is op het welzijn van adolescenten, is positieve interacties met vrienden. Bel daarom vandaag nog een vriend, ongeacht of je nu jonger of ouder dan 24 jaar bent en vertel hem of haar wat je vandag hebt geleerd over veerkracht en waarom vriendschap zo belangrijk is voor jouw welzijn.

_{Vertaling uit het Engels door Clara Bik en Sabine van der Laan}