Het lerarentekort in het Nederlandse onderwijs wordt geschat op ongeveer 9700 fte in het basisonderwijs. Dat is zo’n 9,5% van het totaal aantal benodigde leerkrachten. In het speciaal basisonderwijs is dit met een percentage van 15,2% aanzienlijk hoger. Het voortgezet onderwijs heeft een tekort aan ongeveer 2177 fte en dit varieert sterk tussen de verschillende schoolvakken.

Deze cijfers zijn niet los te zien van de hoge werkdruk die in het onderwijs ervaren wordt en tot burn-outklachten en ziekteverzuim kan leiden en dus tot een tekort aan leerkrachten. Het verbaast bovendien niet dat verminderd welbevinden van leerkrachten een risico is voor de kwaliteit van het onderwijs en daarmee ook voor de ontwikkeling van leerlingen - zie ook het onderzoek van Klusmann et al., 2018.

Sociale steun en sterke binding

Hoewel het lerarentekort en de hoge werkdruk in het onderwijs niet van gister zijn, is er minder aandacht voor de oplossing. Die is er wel. Een mogelijkheid ligt in de ondersteuning door schoolleiders en collega’s.

Sociale steun en sterke sociale binding in schoolteams zijn aspecten die het werk van leerkrachten aantrekkelijker maken en uitstroom van leerkrachten kunnen voorkomen. Onder beginnende leerkrachten is het ontbreken van steun en sterke relaties met de leiding en collega’s zelfs een belangrijke reden om het onderwijs te verlaten. Tegelijkertijd hechten leerkrachten veel waarde aan hun zelfstandigheid en autonomie, wat wordt versterkt door het individuele werk van leerkrachten met hun klas in afgescheiden lokalen.

Die gewenste autonomie kan echter op gespannen voet staan met de evenzeer gewenste samenwerking, collegialiteit en ondersteuning. Dat kan een school tot een werkomgeving maken waarin sociale steun onder druk staat. Daarom is meer aandacht nodig voor de vraag op welke manier sociale steun in scholen kan bijdragen aan een beter welbevinden van leerkrachten. Dit kan vervolgens bijdragen aan een oplossing voor de werkdruk in het onderwijs en het lerarentekort.

Inspanningen van de schoolleider

Resultaten van mijn promotieonderzoek onder meer dan duizend leerkrachten in het basis- en voortgezet onderwijs in Zwitserland geven een inkijk in de effecten van sociale steun op het welbevinden van leerkrachten. Wat naar voren komt, is dat het verschil in ondersteuning door schoolleiding en collega’s er toe doet. De persoonlijke en directe relatie met collega’s draagt bij aan meer sociale verbondenheid onder leerkrachten.

De ondersteuning vanuit de schoolleiding lijkt echter vooral effectief door te zorgen voor minder tijdsdruk, een duidelijke organisatiestructuur en een ondersteunend werkklimaat. Zo kan de leiding bijdragen aan meer autonomie, competentie en sociale verbondenheid onder hun leerkrachten. Dit betekent dat leerkrachten niet zozeer steun putten uit de directe persoonlijke relatie met hun schoolleider, maar des te meer uit de inspanningen die de schoolleider doet voor het verbeteren van de werkomgeving.

Dezelfde studie laat ook zien dat de werkomgeving verschillend samenhangt met de autonomie, competentie en sociale verbondenheid van leerkrachten. Terwijl autonomie en sociale verbondenheid onder andere bepaald lijken te worden door tijdsdruk, organisatiestructuur en ondersteuning door collega’s, is dit bij de competentie van leerkrachten niet of minder het geval.

Het gevoel van competentie van leerkrachten hangt eerder samen met de kern van hun werk: sociale interactie met leerlingen - zie ook het onderzoek van Spilt et al., 2011). Interventies voor het verbeteren van het welbevinden van leerkrachten zouden zich daarom moeten richten op aspecten zowel binnen als buiten het klaslokaal. Dit komt bijvoorbeeld tot uiting in onderzoek dat onderscheid maakt tussen sociale verbondenheid met collega’s en met leerlingen.

Leerkrachten kunnen ook bijdragen

Niet alleen spelen de schoolleiding en collega’s een rol in het creëren van een ondersteunend werkklimaat, door proactief te handelen kunnen leerkrachten zelf ook in grote mate bijdragen aan de ondersteuning die zij ontvangen. Het durven en kunnen vragen van hulp zorgen voor een toename in de ondersteuning die leerkrachten ontvangen en dragen daarmee bij aan de sociale verbondenheid die leerkrachten ervaren. Dit betekent dat schoolleiders en collega’s er voor leerkrachten kunnen zijn als zij hulp nodig hebben. Dit is - in het licht van de eerder geschetste schoolcontext waarin sociale steun onder druk staat - een positief signaal over het werkklimaat in scholen.

Daarmee is het creëren van een ondersteunend werkklimaat in scholen de verantwoordelijkheid van de schoolleiders én leerkrachten zelf. Sociale steun ontstaat als wisselwerking tussen schoolleiding, collega’s en de individuele leerkracht. Het vragen, ontvangen en geven van hulp zijn onderdelen van een werkklimaat van openheid, betrokkenheid en collegialiteit. Dit draagt bij aan een verbeterd welbevinden en daarmee functioneren van leerkrachten zonder dat dit ten koste hoeft te gaan van hun autonomie. Op deze manier kan dit scholen als werkplek aantrekkelijker maken, uitval voorkomen en daarmee het lerarentekort terugdringen.